पिपला ढुङ्गाना

१४ असार २०७८ को कान्तिपुर दैनिकमा डा. अरुणा उप्रेती र नम्रता शर्माको ‘दही चिउरा कि बेबी सावर?’ शिर्षकको संयुक्त लेख प्रकाशित भएको थियो, जसलाई धेरै मान्छेले जस्तै मैले पनि पढेँ । लेख पढ्दै गर्दा कताकता मनमा चित्त नबुझे जस्तो लागिरह्यो । डा. अरुणा उप्रेतीप्रति मेरो सदैव सम्मान छ र रहिरहनेछ । तर, पनि कतिपय कुराहरु यस्ता हुन्छन् कि जसको लागि मानव मस्तिष्कमा सकारात्मक बहस हुनुपर्छ भन्ने कुराले हिर्काउने गर्छ । म उहाँको लेखसँग सहमत हुन नसकेको त्यहि पाठक हुँ, जसले मलाई यो प्रतिक्रियात्मक लेख लेख्न उत्प्रेरित गरेको छ ।

समय परिवर्तनशील छ । चाहे हामीले मानौँ या नमानौँ । समयको रफ्तारमा नचल्ने हो भने हाम्रो अस्तित्व पनि डाइनोसरको जस्तै हुन्छ । तर, पनि कुन कुरालाई कसरी लिने ? कसरी अपनाउने भन्ने कुराको भने ज्ञान हुनु भने जरुरी छ । यदि त्यसो भएन भने हामी डाइनोसर नबन्ने नाममा त्यो भन्दा पनि बिकराल किसिमले लोप भएर जानेछौँ । परिवर्तित समयमा चाहेर या नचाहेर धेरै कुराहरु परिवर्तन हुन्छन् । कति कुराहरु हामीले रहरले लिन्छौँ भने कति कुराहरु समयक्रमसँगै अभ्यास हुँदै जाँदा आफैँ आउँछन् । त्यसै मध्येको एउटा चलन ‘बेबी सावर’ पनि हो ।

जुन कुरा हामीले अचेल दही चिउराको परम्परासँग जोडेर- रिप्लेस गरेर अवलम्बन गर्दै आएका छौँ । सुरुसुरुमा आफ्नी गर्भवती छोरीलाई भेट्ने बहानामा शुभसाइत गरेर माइती पक्षले दही चिउरा खुवाउने र शिशुको जन्म भन्दा केही समय अगाडी नवजात शिशुको स्वागत स्वरुप गर्भावस्थाको उक्त समयलाई उत्सव जसरी मनाउने प्रचलन थियो र अहिले पनि छ । तर शहरी क्षेत्रमा बिगत केही बर्ष यता दही चिउराको प्रचलनले बेबी सावरको रूप धारण गरेको छ, मिसिएको छ । पुरानो समयमा आम रूपमा छोरीहरु नौ डाँडा पारी हुन्थे । उकाली ओराली गर्दै घर माइती गर्नुपर्ने हुन्थ्यो ।

गर्भावस्थामा उकाली ओराली र टाढाको यात्रा गर्न सम्भव हुने कुरै भएन, जसले गर्दा लामो समयसम्म भेटघाट गर्न नपाएका आफ्ना छोरी चेलीलाई भेट्न जाने बहानामा दही चिउराको परम्परा बस्न गएको हो ।

परिवर्तन

बिस्तारै समय परिवर्तन हुँदै गयो । दुर्गम ठाउँहरु सुगम बन्दै गए । तर, पनि चेली माइतिको एउटा सम्बन्धलाई स्थापित गर्न दही चिउराको परम्परा आज पनि कायम नै छ । जसले गर्दा गर्भाधान गर्नु पनि एउटा उत्सव हो भनेर मनाउने बहना भएको छ, जुन कुरा पक्कै पनि नराम्रो होइन ।

बेबी सावर एउटा निकै पुरानो प्रचलन हो, जो मिश्र र ग्रिक सभ्यताबाट आएको मानिन्छ । जसको उद्देश्य भनेको यो धर्तीमा आउँदै गरेको नवजात शिशुलाई स्वागत गर्नु हो । समयक्रम सँगसँगै बिस्तारै यसलाई मनाउने तौर तरिकाहरु फरक हुँदै गए । जुन स्वभाविक पनि हो । आज हामीलाई उदार लाग्ने पश्चिमेली समाज पनि समयको कुनै कालखण्डमा हामी जस्तै खुम्चिएको समाज थियो । त्यसबेला बेबी सावरको नाममा हुने कार्यक्रमहरू आमाको खुसी भन्दा पनि जन्मँदै गरेको शिशुको आगमनको उत्सवको रूपमा मनाइन्थ्यो ।

सुत्केरी हुनुपहिले पहिला कुनै पनि महिलालाई अतिरिक्त आराम गर्न दिनुपर्छ भन्ने चेत थिएन । बेबी सावरमा पनि बन्दै गरेकी आमाको लागि उपहार दिनुपर्छ भन्ने चलन पनि थिएन । सुत्केरी भएपश्चात पनि हामीले सुत्केरीबारे जस्तै उनीहरुले पनि सुत्केरी बार्नु पर्थ्यो । बिस्तारै मान्छेमा चेतनाको स्तर बढ्दै गयो । जसले गर्दा समयसापेक्ष परिवर्तनहरु पनि हुँदै गए । बिस्तारै गर्भवती महिलालाई दिइने अतिरिक्त आराम, साबिक भन्दा धेरै पोष्टिक आहार,आमाको खुशीले नै गर्भमा रहेको बच्चाको स्वास्थ्य निर्धारण गर्छ भन्ने कुरा मान्छेले सिक्दै गए । जसले गर्दा बेबी सावरमा उपहारहरु दिने चलन चल्यो । हामीकहाँ हुने दहीचिउरा कार्यक्रममा जस्तै पश्चिमेली समाजमा पनि माइतीबाट हजुरआमा आमा लगायतका आफन्तले आफ्ना चेलीबेटीहरुलाई मिठा परिकार खुवाउने, बच्चा जन्मेपश्चात् चाहिने सामग्रीहरू उपहार स्वरुप दिने गर्न थालियो । जुन कुरा उक्त समयमा हुने आर्थिक भार पनि कम गर्न सहयोगी साबित भयो । त्यही सकारात्मक पक्षलाई मध्यनजर गर्दै पश्चिमेली समाजमा बेबी सावरले प्रथा र परम्परागत रुपमा आफूलाई कायम राख्यो ।

विरोधाभास

जुन समयमा डा. उप्रेती र शर्माले भनेझैँ बच्चाको लिंग पहिचान गरेर मात्र बेबी सावर भन्ने कुरा पनि थिएन । लिङ्ग पहिचानको आधारमा बेबी सावर हुने कुरा बिस्तारै पछि मात्रै आएको हो । र, अहिले पनि लिंग पहिचान बिना नै बेबी सावर गर्ने पश्चिमेलीहरु थुप्रै छन् । बरु मैले हामी कहाँ भएका बेबी सावरहरुमा लिंग पहिचान भएको देखेकि छु । भलै हामीकहाँ कानुनीरुपमा लिंग पहिचान गर्नु अपराध मानिन्छ । हामी संविधान र कानुनको कतिको पालना गर्छौं भन्ने कुरा प्रत्येक वर्ष हुने लिङ्ग पहिचान पश्चातको भ्रुणणहत्या लाई लिएर हेर्न सकिन्छ । त्यसैले होला नेपालीमा यस्तै–यस्तै आसयको एउटा उखान छ ‘अर्काको आङको जुम्रा देख्ने आफ्नो आङ्को भैसी नदेख्ने ।’ लेखमा बेबी सावरको केकलाई पनि निकै ठुलो पहाड बनाइएको देखियो। जब कि उक्त समयमा सबैको भागमा पर्ने केक भनेको एक गाँस बराबर मात्रै हो ।

मलाई जहाँसम्म लाग्छ, अहिलेको पुस्ता गर्भावस्थालाई लिएर सचेत छ । र, उनिहरुलाई यो पनि थाहा छ कि आफु र आफ्नो बच्चाको लागि कुन कुरा सहि हो र कुन कुरा सहि होइन । यदि थाहा भएन भने पनि उनीहरु डाक्टरसँग परामर्श लिन्छन् । त्यति नभए इन्टरनेटमा खोज्नेछन् । त्यसैले यहाँ केक महात्म्य लेख्नु जरुरी छैन । जसरी हामी पूजा सकिएपछि पञ्चामृत र अपुङ्गो खान्छौँ, त्यसरी किन नलिने केक खाने प्रचलनलाई पनि‌ ?

यो खरिढुंगा र कमेरोले आफ्नो तलतल मेटाएर आफ्नो इच्छा सदैब पैतलामा कुल्चिएर समाजमा छोराको आमा बन्ने होडबाजीमा बसेका हजुरआमाको जमाना होइन । पोषण तथा आहार विशेषज्ञ आनन्दीता भट्टाचार्यका अनुसार ‘सन्तुलित आहारसँग सानो एक टुक्रा केक खानुले गर्भवती महिला र गर्भको बच्चालाई असर पुर्याउँदैन ।’

मनगढन्ते धारणा

जसरी नेपाली नायिकाहरुले बेबी सावर गरेर ति तस्बिरहरु सामाजिक सञ्जालमा पोष्ट्याउँदा त्यसको असर शहरका महिलामा समेत पर्ने र जुन कुरा राम्रो नभएको जस्तो मनगणन्ते कुरा लेखमा गरिएको छ, त्यो बिल्कुलै तर्कसंगत कुरा होइन । किनकी नायिकाहरुलाई कतिपयले आफ्नो आइकनसमेत मान्छन् । साथसाथै सामान्य नागरिकको जस्तै उनीहरुको पनि आफ्नो जिन्दगी हुन्छ । जसलाई उनीहरुले सामाजिक सद्भाव कायम राखेर बाँच्न पाउँछन् । हामी उनीहरुको कामको अनुसरण गर्छौँ भन्नेमा २ मत छैन । तर, उनीहरुले खुलेर बेबी सावरको तस्बिर पोस्ट्याउँदा मान्छेहरुमा गर्भावस्था र गर्भलाई पचाउने बानीको बिकास पनि छिटो हुन्छ, जुन कुरा हाम्रो जस्तो खुम्चिन पनि नचाहने र खुल्न पनि नसक्ने समाजका लागि अत्यन्तै जरुरी छ ।

केहि समय अगाडी नायिका प्रियंका कार्कीले सामाजिक सञ्जालमा ‘हामीहरु गर्भवती छौँ’ अर्थात् (वी आर् प्रेगनेन्ट) भन्दै गर्भावस्थाका केही तस्वीरहरु पोष्ट गरेकी थिइन् । उनले पोष्ट गरेको तस्बिरलाई लिएर पनि मान्छेले थुप्रै किसिमका नकारात्मक टिकाटिप्पणी गरे । थोरै बाहेकका टिप्पणीहरु सकारात्मक थिएनन् । त्यसो किन भयो भन्नेतिर नजाऔँ । किनकी, त्यो हुने कुराको हेक्का हामी प्रत्येकको दिमागमा छ र त्यो परिवर्तन हुन निक्कै समय लाग्छ ।

भत्किँदै गलत धारणा

गर्भवती हुँदा एक्लै गर्भवती भएको छु मात्रै लेखिदिएको हेर्न चाहने समाजले भाले जातिको उपस्थिति बिना मान्छेलाई नागरिक हुने अधिकारसम्म पनि किन दिँदैन भन्ने प्रश्नको उत्तर मैले आजसम्म भेटेको छैन । म जात, धर्म, लिङ्ग, वर्णमा होइन मान्छेको ब्यबहारमा विश्वास राख्छु । त्यसो हुँदा हुँदै पनि हाम्रो समाजिक संरचनाले महिलालाई जुन दर्जामा राखेको छ, त्योसँग पटक्कै सहमत हुन सक्दिनँ । त्यहि कुरा कुनै पुरुषमाथि भयो भने पनि मेरो आवाज यहि नै हुन्छ । किनकी, नायिका प्रियंका कार्कीले ‘हामी गर्भवती छौँ’ लेख्दै गर्दा सो कुराको बखेडा झिक्ने समाज आयुष्मान देशराजको पक्षमा थियो भन्ने पनि होइन । किनभने, यदि आयुष्मान देशराजले प्रियंका कार्कीको ठाउँमा ‘वी आर् प्रेगनेन्ट’ अर्थात् हामी गर्भवती छौँ लेखेका थिए भने पनि हाम्रो समाजले उनलाई लाचार र जोइटिङ्ग्रेको बिल्ला भिराउने थियो ।

बेबी सावरको प्रचलन राम्रो हो या होइन भन्दा पनि यससँग गर्भवती महिलाको खुशीको पाटो जोडिएको छ कि छैन भन्ने कुरा महत्वपूर्ण हो । बेबी सावर गर्नैपर्छ या गर्नै हुँदैन भनेर कुनै कानुन पारित भएका त छैनन् नि ! यो त प्रथा र परम्परा बनेर हुर्किएको मानवीय व्यवहार हो । यी मान्छेका नितान्त व्यक्तिगत कुरा हुन् । आफ्नो प्रत्येक क्षणलाई उत्सव जसरी मनाउने अधिकार जो कसैमा हुन्छ, त्यसमा ठीक बेठीकको वकालत गर्ने हामी को हौँ?

अन्य संस्कार पनि फेरिएका छन्

यदि हामीले समयको परिवर्तनलाई स्विकार्दै आएका छैनौँ भने हामीले गर्ने विवाह व्रतबन्धका रङहरु फेरिएका छन् कि छैनन् ? हामी साच्चै परिवर्तन चाहन्छौँ भने किन वर्षौँदेखि ऋणमा चुर्लुम्म डुबेरै भए पनि एउटा पुरुषले विवाहमा बेहुलीका लागि गरगहनाको जोहो गर्नैपर्छ ? किन दाइजोका नाउँमा कैयौँ चेलीहरुलाई जिउँदै जलाइन्छ ? यी र यस्ता परम्पराहरू हाम्रो संस्कृति भित्र थिए र ? त्यहाँ नेर भएको व्यापारिकरणलाई चाँहि हामीले वेवास्ता गर्न मिल्छ र ?

हामीकहाँ सबैभन्दा धेरै चलेको विवाहको पूर्वसन्ध्यामा मेहेन्दी लगाउने परम्परा के त्यो हाम्रो आफ्नो संस्कृति हो ? बुकि घस्ने अर्थात् हल्दी लगाउने परम्परा मानब स्वास्थ्यसँग जोडिएको कुरा हो । तर, कालान्तरमा यसले केवल सुन्दरताको मात्र वकालत गर्दै आएको छ । र, पनि हामी प्रश्न बिना नै अपनाइरहेका छौँ यी परम्परा भने बेबी सावरले हामीलाई बिझाउनु पर्ने कुरा के छ ? दहि चिउराको नाउँ बेबी सावर बनेको मात्रै हो, होला केहि परिवर्तन जरुर भएका छन् । त्यसमा अन्यथा मान्नुपर्ने कुरा के छ ? यहाँ परिवर्तन कहाँ र के मा भएको छैन ?

पन्चेबाजा ब्याण्डबाजा भएको छ, विवाहमा आँगन पोलेरै मात्र छोरी अन्माउने परम्परा पार्टी प्यालेसमा सरेको छ, मदिरालाई शुद्ध नमान्ने हाम्रो संस्कृति बिस्तारै फेरिएका छन् । अष्टचिरञ्जीवीको पूजाबाट सुरु भएर आरतीसँगै सकिने हाम्रा जन्मोत्सवहरु मैनबत्ती निभाएर केक काटेर मनाउने प्रचलनमा परिणत हुँदा त कसैलाई समस्या छैन त । यस्ता थुप्रै कुराहरू छन्, जो हिजोका चाल र ढर्राबाट बाहिर निस्किएका छन्भ ने दहि चिउरा बेबी सावर किन बन्नु नहुने ?

मैले शर्मा र उप्रेतीको लेख पढिरहँदा लेखको शुरुवातमा नै उहाँले यो आशय व्यक्त गर्नुभएको छ कि आजकलका आधुनिक बुहारीहरुको रहरले गर्दा बृद्द बुवाआमाले असहज परिस्थितिसँग सामना गर्नुपरेको छ । जबसम्म हामीले गर्भावस्थालाई लाजको विषयका रुपमा लिन्छौँ, ढाकेर वा छोपेर राख्नुपर्छ भनेर लिन्छौँ, तबसम्म हामीलाई बेबी सावर पचाउन गार्हो हुन्छ । नभए यो विषयलाई लिएर रोइलो गरिराख्नुको आवश्यकता छ जस्तो लाग्दैन । लेख पढ्दै गर्दा डा. अरुणा उप्रेतीहरूजस्ता पात्र पनि खुम्चिनु पर्ने कस्तो बेबी सावर भएछ र त्यहाँ भनेर मलाई घोत्लिन बाध्य बनायो ।

तथाकथित मर्यादा

कसैको मर्यादामा आँच नआउने गरी मन्छेले आफ्नो रहरका जुनसुकै क्षणलाई मनाउँदा फरक पर्दैन । फेरि टिप्पणी यसरी पनि आउँछ, त्यसरी बुहारीले भुँडी बोकेको ठुलो पेट ससुराको अगाडि देखाउँदा मान मर्यादामा आँच आउँदैन त ? किनकी, हामी प्रत्येक कुरामा नकारात्मक टिकाटिप्पणी गर्न खप्पिस छौँ । ससुरा पनि ससुरा हुनुपूर्व एक बुवा हुन्छन् । उनी कोहि अर्को ग्रहबाट आएका एलिएन कहाँ हुन् र ! जसले समयको परिवर्तनलाई आत्मसात् गर्न नसकुन् । सासु पनि पहिले आमा हुन् अनि मात्र सासु बनेकी हुन् । मलाई त लाग्छ, धेरै सासुहरुलाई आफु अघिल्लो पुस्तामा जन्मिएकोमा दुख लाग्छ होला । किनकी, धेरै सासुहरुको कथामा उनीहरुको मान्छेवाला स्थान भेट्टाउँदिन म । फेरि मैले देखेका कुनै पनि बेबी सावरहरु त्यस्तो उच्छृंखल पनि छैनन् कि जसलाई हाम्रो अघिल्लो पुस्ताले हेर्नै नसक्ने गरि संकोच मान्नु परोस् ।

प्राविधिक ज्ञान र सामग्रीको प्रयोग गर्ने आजको पुस्ताले थपेको फोटोसेसनले दहि चिउरा बेबी सावर बन्छ भने त्यसमा राम्रो हो र नराम्रो हो भन्ने कुराको बहस गर्ने हामी को हौँ ? तपाइँलाई फोटो खिच्न मन पर्दैन र मलाई प्रत्येक कुराहरुलाई कैद गर्ने रहर हुन्छ भने मेरो आफ्नो रहरको पाटोमा औँला ठड्याउने अधिकार तपाइँलाई रहदैन र तपाइँको चुपचाप बस्ने बानीलाई किन भनेर प्रश्न गर्ने अधिकार मसँग पनि रहँदैन । यथास्थितिवादी बन्न पनि नसक्ने र परिवर्तन स्वीकार गर्न पनि नसक्ने कस्तो अक्करे भीर जस्तो युगको प्रतिनिधित्व गर्दैछौँ हामी ?

लेखले हुनेखाने वर्गले बेबी सावर गर्दै गर्दा हुँदा खाने वर्गलाई गाह्रो हुन्छ भन्ने कुरालाई पनि इङ्गित गरेको पाइन्छ । मलाई अचम्म लागेको एउटा कुरा, यहाँ महिला स्वतन्त्रता र महिलाको खुसीको पाटो आउने बित्तिकै मान्छेलाई वर्गको याद किन आउँछ ? यस्तो लाग्छ कि समाज बेबी सावर भन्दा पहिले एउटै बर्गको कृयाकलापहरुमा सिमित थियो । महिनौँ अगाडिबाट तीजको दर खाने कार्यक्रम गर्ने, दरका नाममा जाँड रक्सी खाएर होहल्ला गर्ने परम्परालाई भत्काउँदै लैजादा त हाम्रो दिमागमा वर्गिय पर्खाल भत्किन्छ कि कसो हो ? मलाई भनिदिनुस्, यहाँ वर्ग कहाँ छैन ?

मितव्ययी बनाऊँ

म मान्दछु, समाजको वर्गीय पर्खाल हटाउनुपर्छ । हाम्रा संस्कारहरूलाई मानवीय बनाउनुपर्छ र फजुल खर्च गर्नू राम्रो पनि होइन । तर, महिलाको भूँडीको फोटो खिचेर गर्भमा गर्व गरिने विषय त यो समाजका लागि त एक खालको विद्रोही चलन हो आजका दिनमा । यसो हुँदा दहीचिउरे कार्यक्रमलाई मितव्यवी बनाउँ भन्न सकियो । प्लास्टिकका झाम्टाझाम्टी नझुन्ड्याई, बेलुनहरू प्रयोग नगरी सामान्य तरिकाले बेबी सावर मनाउँ भन्न सकियो । तर बेबी सावर गलत भन्ने आधारचाहिँ कहिँबाट पनि पुष्टी हुन्न ।

आजका दिनमा विश्वव्यापीकरणमा विश्वास राख्ने जो कोहिले पनि आफ्ना सस्कार र संस्कृतिलाई नबिर्सिकन विश्वका जुनसुकै देश, धर्म र संस्कृतिका राम्रा र हितकारी कुराहरुलाई अनुसरण गर्न सक्छ । त्यसमा हाम्रो चलन देखेर विदेशीहरु हाँस्दा हुन् भन्ने मजाक गर्नुको कुनै तुक छैन । केहि बर्ष पहिलासम्म हामी नेपाली सिनेमाभन्दा हिन्दी सिनेमा बढी हेर्थ्यौँ । किनकी, उती राम्रा र सन्देशमूलक चलचित्र हाम्रामा बनिरहेका थिएनन् ।

हाम्रो जस्तो सानो मुलुकमा भारतीय चलचित्र क्षेत्रको जतिको चलचित्र निर्माण हुन समय लाग्यो । आज हिन्दी सिनेमा सँगै नेपाली सिनेमा हेर्नेको भिड छ कि छैन ? हामीले विश्वका राम्रो कुरालाई अनुसरण गर्नुको फाइदा यो हो कि हामी त्यसबाट केहि नयाँ कुरा सिक्न सक्छौँ । चलचित्र त केवल मनोरञ्जनसँग सम्बन्धित बिषय भयो । र, त हामी फरक स्वादका निम्ति संसारका चलचित्र हेर्न पछि पर्दैनौँ भने हामीले आमाको खुशीसँगै बच्चाको स्वास्थ्य जोडिएको पक्ष बेबी सावरलाई अनुसरण गर्नु कसरी गलत हुन सक्छ ? योसँग त आमाको मनोबैज्ञानिक र भावनात्मक सम्बन्ध जोडिएको हुन्छ ।

आमा हुनुको गर्व

हामीले पूर्विय संस्कृति नै पल्टाउने हो भने पनि जन्मदेखि मृत्युसम्मका बिभिन्न संस्कारहरुको बारेमा जानकारी प्राप्त गर्न सक्छौँ । तिनै कुराहरु बिस्तारै परिमार्जित भएर आएका मात्र हुन् । फेरि उहि संस्कार र संस्कृतिमा रहिरहने हो भने त हामीले डाएनिङ टेबल छाडेर सुकुलको प्रयोग शुरु गर्नुपर्यो । अहिले त समयले यति फड्को मारेको छ कि हाम्रा बच्चाहरुलाई अक्षर सिकाउन पनि हामीले कागज र कलमको प्रयोग गर्नु पर्दैन । त्यो छाडेर फेरि खरी र कालोपाटी दिनुपर्यो ।

होइन भने आमाको खुशीसँग बच्चाको स्वास्थ्य जोडिएको कुरालाई मतलब नगरेर बेबी सावर प्रचलनको उपहास गर्नु जरुरी छैन । तपाइँ यो त पक्कै बुझ्नुहुन्छ होला कि आमा बन्ने विषय एउटा ठूलो संयोग र गर्वको विषय हो । नेपालीमा एउटा उखान छ, ‘बाँचे सुत्केरी मरे काल ।’ हो त्यहि मनोबैज्ञानिक तवरले विक्षिप्त बनेकी एउटी महिलालाई अलिकति भए पनि हौसला जगाइराख्न सकियोस् र पीर र ब्यथाहरुलाई केहि हदसम्म भुलाउन सहयोग पुगोस् भन्नका खातिर गरिने प्रक्रिया हो बेबी सावर । सम्पुर्ण कुराहरु विरोधकै लागि बिरोध गरिनु भन्दा पनि समयसँगै बदलिँदै जाने ब्यबहारका सहि र राम्रा पाटोलाई सकारात्मक तवरले आत्मसात गर्दै जानुपर्छ ।

लेखिका पीपला ढुङ्गाना समाजसेवी , टुर गाइड हुनु हुन्छ। समसामयिक लेख बाहेक वहाँले कविता पनि लेख्नु हुन्छ। वहाँलाई [email protected] मा सम्पर्क गर्न सकिन्छ।

लेखिका पिपला ढुङ्गाना/ pipala dhungana

माघ महिनाको कठ्याङ्ग्रिँदो जाडोमा आधा आधी फाटिसकेको एकसरो घाँघरमा देखिन्छे चमेली।उसलाई देखेर आफ्नो बालापनको एउटा यथार्थ झल्को आउँथ्यो ।फुरुङ्ग परेर हावाको तेज जसरी आउँदै गरेकी उसलाई हेरिरहुन् जस्तो लाग्थ्यो।मेरो हेराइ को गति भन्दा पनि तेज उ मेरो अगाडि आइपुग्छे।दिदी कहिले आउनु भा? म हिजो आएको नानी,तिमी सन्चै छौ?मैले भनेँ।कता हिडेकि नानी? मैले सोधेँ ,त्यहीँ तल गैरीगाँउमा दूध लिन जान ला।उसले भनी।किन गाउँमा दूध पाइँदैन? मेरो प्रश्नको जवाफ मा उसले फर्काई,गाउँमा त सबै बस्तु भुईँचालो ले मरे नि दिदी ।कसै कसैको मा छन्,त्यही पनि त्यति ठुलो भइसक्यो भाइ यिनीहरूको फुर्ती,जे पनि खान्छ नि भन्छन्। दूध दिनै मान्दैनन्। त्यहीभर तल बाटै ल्याउने ग-याछ।यस्ती सानी बच्चीको दिमागमा पनि नराम्रो लागेको कुरा मान्छे हरू कसरी भन्न सक्छन् होला?

मनमनै आफैलाई प्रश्न सोधेँ । दिदी म गएँ है।अहिले पछि हाम्रो घराँ आउनु भन्दै चमेली दौडिन्छे र ओझेल पर्छे मेरो आँखाबाट। मेरा आँखा भने उसले टेकेको जमिन छाड्न मानिरहेका छैनन्  ।अगाडि ममी देखिनुहुन्छ । नानु चिया खान आइज । म झसङ्ग हुन्छु !अनि उठेर चिया पिउन जान्छु । चियाको गिलास समाउँदै मैले भनेँ यो चमेली कति ठुली अनि बुझ्ने भएकी है मामु?

पुतली जस्तै राम्री पनि छे।कति छुनुमुने।उडुँला जसरी हिडेकि म पनि यसरी नै हिँड्थेँ है मामु ? मेरो कुराले ममी लाई मेरो बचपन को याद आयो होला।ममी केही अध्यारिनु भयो ।तँ त यो भन्दा पनि छुनुमुने थिइस्।जे काममा पनि हतार गर्ने ।यहाँ पढ्दा सम्म त ठिकै थियो नजिकै छे भन्ने लाग्थ्यो । ६ कक्षा बाट चाहिँ सारै पिर लाग्थ्यो ।भिरको बाटो,उमेरले पनि अरूभन्दा सानी थिइस्।लड्छे कि भनेर चिन्ता हुन्थ्यो ।सधैँ अरूले छोडेर आँउथेे, हिँड्न नसक्ने भनेर ।लिन जान पनि भ्याइनभ्याइ हुन्थ्यो घरमै।फेरी लिन जाने पुर्‍याउन जाने चलन पनि नहुने ।नआउन्जेल आधामन बनायो त्यति हो।मैले ममी लाई हेरी राखेँ। तैँले एस एल सी पास गरेपछि काठमाडौँ जाने कुराले म कति रुन्थेँ।अर्काको ठाउँ कसैले केही गर्लान् कि जस्तो लाग्थ्यो ।आमाको आखाले आफ्ना बच्चालाई सधैँ साना देख्छन् नि बाबै!ममी त रुन पो थाल्नु भो।मामु किन रुनु भको हो के??म हजुरकै अगाडि सकुशल त छु।मैले भनेँ । चिया सेलाउन लागिसकेछ गफैगफमा चिया सेलाएछ मामु,मैले भनेँ।तताइ दिँउ ?? ममिले सोध्नुभयो ,पर्दैन मैले भनेँ।

साँच्ची मामु त्यो चमेलीका बा कहाँ छन् अचेल ? लीला भाउजू त भूकम्पमा परिन् है बिचरी!ममी केही सम्झिए जस्तो गरेर बोल्नु भयो ।कहाँ हुनु मोरो एउटी स्वास्नी च्यापेर दिल्ली पस्यो रे।घरमा ४ जना बच्चा र बुढी आमा छन्।कमाउने कोही छैन।भएको दैवले हरी हाले!ममी बोलिरहनु भयो । बिर्खे दाइले त्यसो पो गरे है ? मैले मनमनै दोहोर्‍याएँ ।अनि मामु हेर्दैनन् केही पनि?ममीको कुराले प्रस्ट भइसक्दा पनि अझै चित्त नबुझेर सोधेँ मैले।के हेर्थ्यो ४ ठाउँमा पोइल गइसकेकी,आमा कि उमेरिकी  स्वास्नी टिपेर हिँडेको मरे जिउँदोको खुट छैन।

ती साहिँली दिदी पनि सारै अभागी रहिछिन्।उ बेला बाहुन हुँदा नि कहिल्यै सुख दिएनन्।टन्न खान पनि डर थियो।सम्पत्ति जति भए पनि के काम रहेछ र?।पछि ७ वटी छोरी मुनी यो बिर्खे जन्मेको ।न सुत्केरी मा स्याहार पाइन् न टन्न खान।मान्छेहरू छोरा छोरा भनेर मरिहेर्छन् आ केही नाप्दैनन् छोराले पनि!ममी आक्रोश पोख्दै हुनुहुन्थ्यो ।लीला हुँदा कस्ता थिए यी बच्चाहरू अहिले कस्ता छन्,बिचरा!भगवान् लाई पनि राम्रै चाहिँदो रहेछ।सँगै पुरिएकी सासू लाई धन्न बेलैमा निकाले।नभए त अहिले बाटोमै हुन्थे बिचराहरू।बाउ नभएर छोराछोरी टुहुरा हुदैनन ।आमा भनेको आमै हो बाबै। हुने भए नि खुनी भएनि।आमा नभए पछि त बाटोमै आउदारहेछन्।कुनै कुनै बाउ मात्र हुन्छन् आफ्नो कर्तव्य पूरा गर्ने।ममिलाई पनि को सँग पोखूँ जस्तो भएको रहेछ।म सँग पोख्नुभयो।हलुका भयो होला मन।त्यसपछि ममी खाना पकाउन थाल्नुभयो।म घाम ताप्न निस्केँ।पानिपरेको भोलिपल्ट,पानी रोकिए पनि घाम मज्जाले लाग्न सकेको थिएन।जस्ताको कटेरोमा यो ठंडी काट्न मुस्किल परिसकेको थियो पुरै बस्तीलाई।

बाहिरी शरीर लाई झरीले चिसो बनाए पनि मन भत्भति पोलेको छ। फेरी उही बाटो भएर चमेली आउँछे,म हेरी रहन्छु।साँच्चै आमा हुँदा र नहुँदाको फरक कति छ है??मन मनै दोहोरिइरह्यो।हातमा एउटा कोकाकोला को मैलो बोतल ।धुवाँले कालो भएको ,त्यसमा आमाको छातीको न्यानोपन खोजाउनु आफ्नो भाइलाई ।घाम ताप्न ला दिदी ??अगाडि आएर उ सोध्छे।अँ नानी , म त्यति मात्रै बोल्छु।उसलाई देखेपछि मेरा आँखा आँसुले टम्म भए।मन पनि भारी,गह्रुङ्गो!!कुन्नि के ले थिचे जस्तो ।निसास्सिए म !वास्तवमा मेरो मनमा वैशाख १२ को भन्दा पनि ठुलो भूकम्प गयो ।चिच्याउन मन लाग्यो यो बेथितिको विरुद्ध ।

एउटी आइमाई बिना महिना दिनको मेलोमेसो धान्न नसक्ने हरुले महिला माथि नै गरेको अन्याय को विरुद्ध!प्रत्येक दिन रक्सी खाएर घर आउँथे बिर्खे दाइ, पिट्थे ,तथानाम भन्थे र पनि आफ्ना बच्चाहरूको लागि कहिल्यै खाँचो र मायाको अभाव हुन दिइनन् तिनलेेे आज उनी नहुँदाको दशौँ महिना पनि बितेको छैन,पुरै अँध्यारो युगको सुरुवात भएछ । ३बटी छोरी मुनीको चमेलीको भाइ,बिचरा आमाको अनुहार समेत सम्झन सक्ने भएको छैन।यही छोरो पाउनको लागि कति छोरीहरूको हत्या भयो होला लीला भाउजूको कोखमा??जिन्दगी कति गाह्रो छ है ?? चलुन्जेल चल्छ,नचले घिसारेर भए पनि चलाउनु पर्ने ।

जसको अनुपस्थितमा आफ्नो एक जोर मोजा खोजेर लगाउन पनि मुस्किल पर्छ उसकै इज्जत गर्दैन लोग्ने मान्छे ।सती साबत्री जस्ती लीला भाउजूलाई लात्ताले भकुर्ने बिर्खे दाइ जस्ता बाउका कति बच्चाले आफ्नो मातृत्व गुमाए होला??मनमा अनेक वितृष्णा पैदा हुँदैनथ्यो ,ममीको आवाज कानमा ठोकिन्छ।नानु खाना खान आइज।म बिस्तारै घामको आशा कुर्न छाडेर खाना खान जान्छु ।।दिन भर फेरि पानी पर्छ।चिसो झन् मौलाएको छ।टिनबाट पानी चुहिएर झन् आशिलो बनेको छ आच्छ्यान!!अर्को एउटा चिसो निन्द्रा निदायो बस्तीले।

तपतप पानीको छानो ओढेर बिहान उठ्दा गाउँ भरी हल्लाखल्ला थियो।बिर्खेलाई मारेछन् नाकाबन्दी को अवज्ञा ग-यो भनेर ! लास बुझ्न जानू प-यो रे ! आङ सिरिङ्ग हुन्छ ।चमेली उसैगरि दूध लिन जाँदै हुन्छे,उही फाटेको घाँघर र खाली खुट्टा । उसलाई सुनाएका छैनन् होला।बिचरी कति न ठुली छे र के बुझ्ली ? ७ वर्षकी त हुँदै छे। कसरी कट्ला बाँकी समय ? साना साना को कति कति बिजोग होला । हुन त अहिले पनि हुनु नहुनु उस्तै हो ,त्यही पनि मन कहाँ मान्छ र?बिर्खे दाइले यी बच्चाहरू प्रति ठुलो अन्याय गरे । त्यो भन्दा ठुलो अन्याय त भगवान्ले गरे। हे ईश्वर के गर्‍यौ नि ! गाउँ पुरै रुवाबासीले शोकाकुल हुन्छ । शङ्खको आवाज कानमा ठोकिन्छ ! ट…………टुँ…….!

पिपला ढुङ्गाना

केहि समय अगाडी एउटि साथिसँग कुरा गर्दै थिएँ । कुरैकुरामा उसले आफ्नो घर झगडाको विषय निकालि । र, भनि – ‘फेरि पनि झगडा भयो यार । मैले बच्चाकै अगाडि झगडा भयो र ? भनेर सोधेँ । उसले भनि, ‘हो बच्चाकै अगाडि भयो’ । जे समस्या भए पनि बच्चालाई नदेखाउनु सकेसम्म भन्दै गर्दा उसले भनि कति दिन ढाक्ने के ? जसरी पनि थाहा पाउनु नै छ एकदिन उसले पनि । यसो भन्दै गर्दा उ साह्रै निराश सुनिन्थि। केहि बेरको गन्थनपछि टेलिफोन वार्ताबाट हामी छुट्टियौँ । म सोच्न थालेँ हाम्रो प्रवृत्तिले विचरा वच्चाहरुलाई कस्तो असर पर्दो हो ! मेरी साथिको ५ बर्षे छोराको मनमा कस्तो कुरा खेल्दो हो ? कति त्रास होला विचराको मष्तिष्कमा ?

आजकल सामाजिक सन्जालमा आउँने खबरहरुमा पनि बाउ आमाको प्रत्येक दिनको किचलोले बाल बच्चालाई कति सम्म अप्ठ्यारो पारिरहेको हुन्छ भन्ने थाहा हुन्छ। कति बच्चाहरु त घर छाडेर सडकसम्म आइपुग्छन् । कारण सोध्नुपर्छ घर झगडादेखि दिक्क भएर भन्ने जवाफ दिन्छन् ।

करिब ९ बर्ष अगाडि म किर्तिपुरमा बस्थेँ । त्यो बेला घरबेटी भाइ ११ कक्षामा पढ्दै थिए । घरमा बस्दा पनि दिनभर ढोकामा चुकुल लगाएर बस्ने, आमासँग झगडा गर्ने, बिना काम पैसा माग्ने, कलेज जान पनि मन लागे जाने नभए नजाने गर्थे । राम्रो कुल घरको छोरा यसरी बिग्रिएकोमा परिवारका सबै जना चिन्तित हुनुहुन्थ्यो। उहाँहरुले धेरै नै कोसिस गर्नु भएको पनि हो, उनलाई कुलतमा फस्न नदिनँ । तर, बाउ आमाको दिन दिनैको घरझगडा देखेर हुर्केका उनीलाइ नशाको बानि भइसकेको थियो। सानो हुँदा वास्ता नगरिएका हाम्रा लालाबाला ठुला हुन समय लाग्दैन । हुर्काइले उसलाई जे बनाउँछ त्यो कुरा मेटाउन सजिलो पनि हुँदैन । तर, यो कुरा हामी धेरैलाई जरुरतको बिषय लाग्दैन।

साना बच्चालाई बाउआमाले उति गम्भिर रुपमा लिँदैनन् । सोहि कारण बच्चाको अघि बाउआमा गम्भीर विवाद गर्छन् । र, कतिपय अवस्थामा भौतिक हिंसामा उत्रन्छन् । तर, आमाबाबुले गर्ने सामान्य वादविवाद बालबालिकाको निम्ति भने सामान्य हुँदैन । किनकि उनीहरुमा बाउआमाको अन्तरकलह बुझ्न सक्ने ज्ञान विकास भइसकेको हुँदैन । वालवालिकाको अगाडि सामान्य बहस मात्र गर्दा पनि बालबालिकाका लागि त्यो असामान्य झगडा लाग्न सक्छ। आफ्नो आँखाअगाडि आमाबाबुले बारम्बार एकअर्काको कमीकमजोरी मात्रै केलाइरहँदा, गल्ती देखाइरहँदा र शत्रुवत ब्यबहार गरिरहँदा स्वभाविकरुपमा बालबालिकाहरू व्याकुल, चिन्तित र निराश हुन्छन् । त्यसले बच्चाको मनोविज्ञानमा जीवनभर गम्भीर असर पार्छ।

बालबालिका सामु हामीले जिम्मेवारी निर्वाह गर्ने नाममा र अनुशासित बनाउने चक्करमा जानी नजानी अन्याय गरिरहेका हुन्छौँ । सकारात्मक बनाउनका लागि गरिने कडिकडाईले त बालबालिकालाई तिब्र असर परिरहेको हुन्छ भने सोचौँ त हामीले के के बहानामा उनीहरुलाई अन्याय गरिरहेका छौँ होला ?

सानो कुरामा श्रीमान या श्रीमतीलाई कुटपिट गर्नु, परिवारका कमजोर सदस्यमाथि झम्टिनु विवेक गुमाउनु हो। त्यसो गर्नुमा मान्छेमा ‘आफू सर्वेसर्वा हुँ’ भन्ने इगो र अहंकारले काम गरिरहेको हुन्छ।

एकै घरमा रहँदा आफन्त र परिवारमा सामान्य भनाभन र वादविवाद हुनु फरक कुरा हो। तर हामी सामान्य स्थितिमा पनि आफ्नो रिसलाई नियन्त्रणमा राख्न सक्दैनौँ । जसको परिणामस्वरूप हिंसा निम्तिन्छ । जसको असर बालबालिकामा परिरहेको हुन्छ । छरछिमेकमा सर्दछ र समाजभरी नै सल्किन पुग्दछ।

बालबालिका काँचो माटो हुन् । जसलाई हामीले जस्तो आकार दिन्छौँ उस्तै भएर हुर्कन्छन् भन्ने बुझेर पनि हामी सोही अनुसारको व्यवहार गर्न सकिरहेका छैनौँ । उनीहरुलाई के बनाएर हुर्काउने हो भन्ने कुरा तपाइँ हाम्रो घरको वातावरणले निर्धारण गर्छ । हामीले जुन किसिमको कृयाकलाप देखाएर हुर्काउँछौ त्यो नै बालबालिकाको निम्ति भोलिको संस्कार हो । पारिवारिक कलह र झैझडा भैरहने घरमा हुर्केका प्राय: बालबालिका भोलिका झगडालु हुने निश्चित छ।

हाम्रो झगडाका प्रत्यक्षदर्शी र मुख्य पीडित बच्चा हुन् । तर, हामी ठान्छौं यिनिहरुले थाहा पाएर के नै हुन्छ र ? अझ तँ बच्चा भएर जान्ने हुन नआइजु भन्नु हाम्रो लागि सामान्य हो । तर, त्यो हामीले गरिरहेको वृक्षारोपण भोलि कसरि हुर्कन्छ भनेर हामीले वास्ता गर्दैनौँ । बीउ अनुसार न हुन्छ बिरुवा । हामीलाई समाजले बच्चाहरुको अगाडि प्रेम प्रकट गर्नुमा लज्जा मान्न सिकाएको छ। तर, खुलेर झगडा गर्दा भने अलिकति पनि संकोच मान्दैनौँ । बालबालिकाले के सोचिरहेका छन् भनेर जान्न पनि खोज्दैनौँ । तँ चुपचाप आफ्नो काम गर्नु, खान दिएकै छौँ लगाउन दिएकै छौँँ, यो हामी मध्ये धेरैले सानैदेखि सुनेर आएको गाली हो । तर, के हाम्रा बच्चाहरु चुपचाप रहनु समस्याको समाधान हो त ? बाहिर बोल्न नपाउँदा भित्रभित्रै कति गुम्सिएलान्र् ? हामी बारूद भएर पड्किरहँदा तिनको कलिलो मस्तिष्कमा कस्तो भावना उम्रदो हो ?

अचेलका खबरै हेरौं न, आफ्ना बालबालिकाले देख्लान् कि जस्तो गरेर पढ्नुपर्छ। ‘छोराद्वारा आमाको हत्या ।’ ‘छोरीले मारिन् आफ्नै बावु ।’, ‘५ वर्षीया बालिका १४ वर्षिय बालकबाट बलात्कृत।’ ‘ग्याँङफाइट्मा मारिए १५ वर्षिय बालक।’ यस्ता समाचार पढ्दा आङ नै सिरिङ्ग हुन्छ । तर, के यो सबै हुनुमा तपाई हाम्रो दोष छैन र ? यो सबै हुनुमा केले भुमिका निर्वाह गरिरहेको हुन्छ ? हामीमध्ये कतिले आफ्नो लागि सामान्य लाग्ने कुरा बालबालिकाले सामान्य तवरबाट लिन्छन् कि लिदैनन् भनेर जान्ने कोशिस गरेका छौँ ? यो सवाल आफैँसँग गर्नुपर्ने बेला भएको छ ।

कतिपय अवस्थामा हामीले यस्तै त हो, एकदुईचोटी गर्दैमा के फरक पर्छ र ? पछि सम्झने होइनन् यिनीहरुले भन्दै निस्फिक्री रुपले गर्न हुने र नहुने काम गरिरहेका हुन्छौँ । बालबालिकालाई मन्द स्मरण भएका भन्ठानेर गरेका तिनै कुराहरु पछि गएर हाम्रो ठूलो भुल सावित हुनसक्छ। एक सोधका अनुसार बालबालिकाहरुले सानोमा जे देख्यो, सुन्यो र पढ्यो आजिवन त्यही कुरा मस्तिष्कमा गडेर बस्छ। यहाँसम्म कि उनीहरुले सानो उमरेमा छँदा खाने हरेक खाद्यसामाग्रीको स्वाद र त्यसको परिणाम उनीहरुले चेतनामा सुरक्षित भएर बसेको हुन्छ । त्यसैले प्रत्येक काम कारवाही गर्नु पहिले आफ्ना बालबालिकालाई असर नपर्ने तरिकाबाट गर्नुपर्छ। किनकी तपाइँ हामीले सामान्य मानेका हाम्रा झिना मसिना बेवास्ताहरुले नै हाम्रा बालबालिकालाई दिनानुदिन हिंस्रक बनाउँदै लगेको छ।

नेपाल प्रहरीको तथ्यांक अनुसार २०१८ र २०१९ मा मात्रै २११ वटा बाल यौन शोषणका घटना दर्ता भएका थिए । तर कोविड–१९ को बन्दाबन्दी अवधि ९६ हप्ताभित्र मात्र १८ वटा बाल यौन शोषणको घटना दर्ता भएका थिए । त्यस्तै सरकारी तथा गैरसरकारी संस्थाबाट बिभिन्न समयमा भएका सर्वेक्षणहरुलाई हेर्ने हो भने पनि पिडित बालबालिकाको आँकडा सानो छैन । हाल फैलिरहेको कोरोना महामारीको चपेटाबाट पनि थुप्रै बालबालिका भिन्नभिन्न बहानामा पिडित भइरहेका छन् । अझ भनौँ उनीहरु उच्च जोखिममा परेका छन् । गत जुन महिनामा गरिएको सर्वेक्षणमा मात्रै महिला आयोगमा ६०४ वटा र ओरेक नामक महिला पूनर्स्थापना केन्द्रमा ४६५ वटा घटनाको अभिलेख राखिएको छ । जुन घटना लैङ्गिक विभेदमा आधारित हिंसाका घटना हुन् । तर त्यसको प्रत्यक्ष अप्रत्यक्ष असर बालबालिकामा परिरहेको हुन्छ ।

घरेलु हिंसा र त्यसले बालबालिकालाई पार्ने असरबारे बिभिन्न समयमा भएका अध्ययनले यो देखाउँदछ कि घरेलु हिंसा सहेका बालबालिकालाई शारीरिक र भावनात्मक रुपमा ठुलो चोट परेको हुन्छ । त्यसले उनिहरुलाई चिन्तित र उदास मात्रै नभएर हीन भावना जागृत गराउन उक्साएको हुन्छ । जसको परिणामस्वरूप अपराधको जन्म हुन्छ र उमेरसँगै त्यसको बिकसीत रुप देख्न सकिन्छ ।

घरमा हिंसाको चपेटामा परेका बालबालिकाहरू नै शारीरिक शोषणको सिकार हुन्छन् । घरेलु हिंसाको साक्षी भएका वा आफैँ दुर्व्यवहारको सिकार भएका बालबालिकाहरू दीर्घकालीनरुपमा शारीरिक र मानसिक स्वास्थ्य समस्याको गम्भीर जोखिममा पर्छन् । चाहे ति आमाबाबुबीच भएको हिंसाको साक्षी भएका बालबालिका हुन् या अन्य किसिमको हिंसाको साक्षी भएका बालबालिकाहरू नै किन नहुन् । उनीहरू भविष्यका सम्बन्धहरूमा पनि हिंस्रक हुने सम्भावना बढी हुन्छ ।

यसरी हुर्किएका बालबालिकामा बिभिन्न किसिमको शारीरिक समस्या देखा पर्छन् । मनोवैज्ञानिक रुपमा कमजोर हुनुले पनि शारिरिक समस्या उत्पन्न हुनुमा प्रत्यक्ष सरोकार राख्छ । यि र यस्ता बालबालिकाले आफ्नो धैर्य कायम गर्न सक्दैनन् । जसले उनीहरूलाई रिसाहा बनाइदिन्छ । हिंस्रक बनाइदिन्छ । यसरी पीडित बालबालिकाहरूमा हीन भावना जागृत हुने र आफैँलाई दोषी महसुस गर्ने नकारात्मक उर्जा पैदा हुन पनि समय लाग्दैन ।

घरेलु हिंसा र दुर्व्यवहार सहेर वा देखेर हुर्केका बालबालिकाहरुको आत्मविश्वास कमजोर हुन्छ। उनीहरू विद्यालयको विविध गतिविधिमा भाग लिन पनि रुचाउँदैनन् । उनीहरूलाई म कमजोर छु भन्ने कुराले पिरोलिरहन्छ। जसको कारण उत्कृष्ट नतिजा हासिल गर्न सक्दैनन् । यसरी बालबालिकाहरू जब किशोरावस्थामा पुग्छन् उनीहरूमा शारीरिक बल भरिँदै जान्छ । हिम्मत पनि बढ्दै जान्छ तर हामीले उनीहरुको आँट र हिम्मतलाई सहि मार्ग निर्देशन गर्न सक्दैनौँ । जसले गर्दा नकारात्मक उर्जाले काम गर्ने मौका पाउँछ । यसरी हुर्किएका किशोरकिशोरीहरु नकारात्मक काम गर्न थाल्छन् । जस्तै परिवारका सदस्यसँग झगडा गर्ने, विद्यालय छोड्ने, साथिभाई बटुलेर झै झगडामा संलग्न हुने जस्ता विभिन्न किसिमका जोखिमपूर्ण ब्यवहारहरूमा संलग्न हुन सक्ने सम्भावना प्रबल हुन्छ । जस्तो कि असुरक्षित यौन सम्बन्ध, नशालु पदार्थको प्रयोग, आत्महत्या प्रयास या आत्महत्यामा संलग्न हुन्छन् । आत्मसम्मानको कमीले उनीहरूलाई त्यसतर्फ प्रेरित गर्छ।

समाधान के त ?

सबैभन्दा पहिले तपाइँ हामीले आफ्नै घरभित्रको वातावरण बालबालिका मैत्री बनाउनुपर्छ । आफ्नो रिस र आवेगलाई बालबालिकामाथि पोख्ने बानी हामीमध्ये धेरैमा छ। जसलाई छाड्नुपर्छ । बालबालिकासँग नजिक रहेर उनीहरू के चाहिरहेका छन् र त्यो ठिक छ या छैन भन्ने कुरालाई पहिलो प्राथमिकतामा राखेर उनीहरुलाई असल र खराब के हो बुझाइदिनु पर्छ । असल हो या खराब हो मात्रै भनेर हाम्रा बालबालिकाको उत्सुकता मेटिदैन । त्यसैले उनीहरुलाई कारण सहित किन खराब छ र सहि छ भने के कारणले सहि छ भनिदिनु पर्छ ।

उनीहरुको समस्यालाई सहजीकरण गर्न सहयोग गर्नुपर्छ । समस्याको समाधान हुन्छ भनेर सिकाउनु पर्छ । जसले उनीहरुको मनोबल उच्च बनाउन मद्दत गर्छ । आफ्ना बालबालिकालाई कुनै दोस्रो बालबालिकासँग दाँज्ने काम कहिल्यै गर्नु हुँदैन । सबै बालबालिका आफैँमा बिशेष हुन्छन् । हाम्रो अर्को नराम्रो बानी छ, त्यो हो आफ्नो मर्जी वमोजिमको बिषयमा बालबालिका पोख्त होउन् भन्ने चाहना । त्यो कदापि राम्रो होइन । उनीहरुको रुचिका बिषयमा अघि बढ्न हौसला प्रदान गर्नु पर्छ । र, प्रतिभा निखार्न भ्याएसम्मको सहयोग गर्नु पर्छ ।

आफ्ना बालबालिकामा भएका परिवर्तनलाई नियाल्नु पर्छ । जस्तै बालबालिका उदास हुने, सानो प्रयास पश्चात निराश हुने, चिड्चिडाहट् बढ्ने, एक्लै बस्न रुचाउने गर्न थाले भने आफुले सकेसम्म सकारात्मक वातावरणको सिर्जना गर्ने र उनिहरूको आत्मसम्मानलाई ठेस नपुग्ने गरी सम्झाउने बुझाउने गर्नुपर्छ । आफ्नो समय आफ्ना बालबालिकालाई दिने, उमेर भन्दा पहिले सकिन्छ भने सामाजिक सन्जालमा नजोड्ने, यदि जोड्नै पर्ने भयो भने पनि यसको राम्रो पक्ष नराम्रो पक्ष यो हो भनेर बताइदिने गर्नु पर्छ ।

हाम्रा बालबालिका बिस्तारै निराशावाद तिर उन्मुख हुँदै गएका छन् । जसले गर्दा उनिहरुमा छिट्टै निराश हुने प्रवृत्ति बढ्दो छ । जसलाई कम गर्न बालबालिकालाई आशावादी बनाएर हुर्काउने प्रयास गर्नु पर्छ । त्यसको सुरुवात सानै उमेरदेखि गर्नुपर्दछ र हरेक कामलाई गम्भिरतापुर्वक लिइ व्यवहार दर्शाउँनु पर्दछ । बालबालिकाको हातमा ग्याजेट थमाएर आफुलाई स्वतन्त्र बनाउने काम बिल्कुलै गर्नुहुँदैन । यसले उनीहरुलाई क्षणिक आनन्द र स्वतन्त्रता दिएपनि दिर्घकालिन रुपमा प्रविधिको दासको रुपमा विकास गर्दछ ।

हाम्रो सानो सकारात्मक प्रयास बालबालिकाको भविष्य निर्माणको बलियो आधार हो । त्यसैले यस्ता कुराहरुलाई गम्भिरतापूर्वक अवलम्बन गर्नुपर्छ । र, आफूलाई चुक्नबाट रोक्नुपर्दछ । उनिहरूको समस्याको जरा पत्ता लगाई समाधान गर्न सकिन्छ । जसले गर्दा एउटा संस्कार सहितको भबिष्य निर्माणमा मद्दत पुग्दछ। हामी जसरी सभ्य समाजको परिकल्पना गर्दछौ त्यस्तो समाज निर्माणका निम्ति हाम्रा बालबालिकालाई तयार गर्नुपर्छ।आज खासै ध्यान दिइएन भने भोलि तिनैले चलाएको समाजबाट धेरै आशा नराख्दा पनि हुन्छ।

त्यस्तै हामीले गरेको सानो प्रयास गर्यौ भने सभ्य समाज आफ्नै जीवनकालमा भोग्न सक्छौँ । तर, त्यसको सुरुवात तपाई हामीले आजैबाट गर्नुपर्छ । राज्य र विकासवादी संस्था वा अधिकारका नाममा लड्ने लडाउँने व्यक्ति संस्थाले हामीलाई तात्कालिक अवस्थामा आड भरोसा दिएजस्तो लागेपनि सारमा ती सबै हामीलाई परजिवी बनाउँने यन्त्रणा हुन्।

तसर्थ, हामी आफै जागरुक भएर आउने पुस्ता र युगको घमाइलो परिवेश निर्माणका लागि कम्मर कसेर लाग्नु पर्छ। परिवर्तन हाम्रै जीवनकालमा सम्भव छ। त्यो ल्याउँने जिम्मेवारी तपाई हाम्रो हातेमालोबाट मात्र सम्भव छ।

published at rontlinenepal

दलेको खण्डमा परिबर्तन सम्भब छैन ।जसको निम्ति सकारात्मक सोच र पहल कदमी एउटा अपरिहार्यता हो।

कसरी परिवर्तन गर्ने आफू लाई?

सडक फोहोर हुनु मा तपाईं अनि म नै दोषी हौं ।हुन त हामी सरकारले केही गरेन भन्नमा यति विघ्न ब्यस्त छौँ कि मैले के गरिन भन्ने बारे सोच्ने फुर्सद नै छैन ।तपाईं अनि म मध्ये कति जना ले आफू ले खाएका चक्लेट का खोल सडक मा फालेनौ ? आफू लाई बिर्सिएर एक पटक सोच्नुस् त! मैले कहाँ कहाँ चुरोट का ठुटा , परागको खोल, केरा को बोक्रा , अन्य यस्तै यस्तै फालेँ भनेर ।केही दिन आघिको कुरा हो म नेपाल ल क्याम्पस बाट पुरानो बसपार्क जादै थिए ।बीच मा रहेको आकासे पुल नजिकै एउटा जमात देखेँ के रहेछ भनेर हेर्न गएको एक जना दाइ केरा को बोक्रा मा चिप्लिएर लड्नु भएको रहेछ।हामी ले उहाँ लाई उठाएर केही बेर अाराम गरायौँ ,चोटपटक धेरै नलागेको ले उहाँ जानूभयो।

भाग्यबश चोट धेरै थिए

न। र उहाँ लाई आफैं घर जान सजिलो भयो।सम्झनुस त त्यो घटना तपाईं आफैं माथी घट्न सक्थ्यो या सक्दैनथियो?कैयौंपटक सडक मा फोहोर फाल्नु हुँदैन भन्ने बिषय मा साथिहरु को जवाफ मैले एउटाले गरेर सफा हुने होर भन्ने पाएको छु। म आफु लाई शिक्षित हुँँ भन्नमा पनि गर्ब लाग्दैन ।हाम्रो प्रतिनिधित्व गर्ने जमात नसुध्रने हो भने एकाध थान मानिस सचेत भएर केही हुदैन ।सडक हाम्रो सम्पत्ति हो जसको रक्षा गर्नु हाम्रो कर्तव्य पनि हो।हामी अधिकारका नारा लिएर जसरी अाफ्नो आवाज बुलन्द बनाउछौँ त्यसरी नै कर्तव्य को पाटो लाई पनि निभाउन सक्नुपर्छ ।हामी लाई घर सफा राख्नु पर्छ भन्ने थाहा छ।तर किन तेहि घर बाट निस्केको फोहोर आफ्नो करेसो भन्दा अलि पर अर्काको करेसो मा फाल्नु हुदैन भनेर थाहा छैन । थाहा नभएर या जानिजानि ? मान्छेले दुनियाँ लाई ढाँट्यो भने पनि आफू ले आफू लाई कहिले पनि ढाट्न

सक्दैन ।कम्तीमा हामी तेहि आफू भित्र को आफू लाई नढाँट्ने प्रयत्न गरौं न।

सरकारले के गरेन होइन के गर्यो भनेर पनि हेर्ने गरौं

फोहोर तथा प्लास्टिक जन्य फोहोर अव्यवस्थित रूपमा नफाल्न सरकारले निर्देशन जारी गर्‍यो ।२०७३ माघ १ गते भएको सो निर्देशन को ११ महिना कटिसकेको छ

।त्यो बिच मा सरकारले बानी लगाउन को लागि भनेर १ महिना को समय पनि दिएकै हो।सरकारले आफ्नो निर्देशन लाई शसक्त निगरानी नगरेको भन्ने कुरामा शंका नै छैन तर हामी ले त्यो १ महिना लाई यसरी लियौँ कि जे गरे पनि हुने रहेछ।भनिन्छ नि औंला दियो भने डुडुल्नो नै निल्छन मान्छे भनेर।हो तेस्तै बनायौ हामीले त्यो १ महिना को गलत फाइदा उठाएर।सरकारले नेपाल यातायात व्यावसायि महासंघ र स्थानीय बिकास मन्त्रालय बीच सम्झौता गरेर गरेको उक्त निर्देशन लाई सरकारले गरेको उत्कृष्ट कार्य मान्नु पर्छ।भलै त्यस लाई स्थायी रुप ले

स्थापित गर्न सकेन।या हामीले साथ दिएनौ।केही थान यातायातका साधनमा डस्टविन राख्ने काम पनि भएकै हो।हामी ले प्रयोग गर्यौँ या गरेनौं त्यो त सडक ले आज पनि छर्लङ्ग नै पारिदिएको छ ।

२०७३ कै फाल्गुन १

८ गते भएको २० बर्ष पुराना सवारीसाधन बिस्थापन गर्न गरेको निर्णय पनि सह्रानिय नै छ।सरकार ले व्यावसायि लाई उचित सहुलियत नदिइकन सो निर्णय लिएको भन्ने कुरा पनि छ।तर जे होस सहुलियत लिने दिने सरकार र यातायात व्यावसायि बीच को किचलो मेटिनु जरुरी छ।र पनि यो कार्य लाई हामीले साथ दिनु नै पर्छ।एउटा सकारात्मक कदम हो भनेर स्विकार्नु पर्छ ।काठमाडौं उपत्यकाको प्रदुषण बढ्नु मा ४०% हिस्सा यातायात को साधनको रहेको कुरा बाताबरण बिभाग को एक अध्ययनले देखाएको छ।जसलाई नियन्त्रण गर्न पनि यो कार्य जरुरी छ।

सरकारले गरेको अर्को काम हो २०७४ बैशाख १ गते देखि उपत्यकामा हर्न बजाउन निषेध गर्नु । सवारी तथा यातायात ब्यबस्था एेन २०४९ लाइ आधार बनाएर यो नियम लागु गरिएको हो। विशेष परिस्थिति बाहेकमा हर्न नबजाउदा पनि बाताबरण केही हद सम्म शान्त भएको पाउछौँ हामी।ध्वनि प्र

दुषण र मानव स्वास्थ्य माथिको प्रतिकुल असर लाई मद्यनजर गरेर सरकारले गरेको यो कार्य पनि प्रसंशा लायक छ।

हुन त दैनिक रूपमा नियम मिच्ने हरु को तथ्यांक पनि आइरहेको छ।तर हामीले त्यो तथ्यांक लाई समान्य मान्नु पर्छ।केही थान गल्ति हरु लाई आधार बनाएर कामकारबाही भएको छैन भन्नु हाम्रो मुर्खता हुन जान्छ ।

सरकार ले गरेको अर्को राम्रो काम हो सर्बजनिक स्थलमा धूम्रपान रोक्ने निर्णय ।सार्बजनिक स्थलमा धूम्रपान गर्दा जनस्वास्थ्यमा पर्ने नकारात्मक असर बारे ध्यानाकर्षण गर्दै २०६८ साल मा सरकारले सुर्तीजन्य पदार्थ नियन्त्रण ऐन लागू गर्यो।जसले सम्पूर्ण रुपमा नभए पनि केही हद सम्म सार्वजनिक स्थलमा धूम्रपान गर्नेको संख्यामा कमि अायो।जसले पुर्णता नपाउनुमा तपाईं हामीनै दोषी छौँ।

के हो त हाम्रो नैतिक

 कर्तव्य ?

हामी प्रथा र परम्परा लाई अंगालेर हाम्रो निति नियम लाई पनि पछाडी छाड्ने समाज का मान्छे र पनि किन हामी सकारात्मक कदम हरु लाई परम्परा बनाउने चेष्टा गर्दैनौ??आज पनि बैचारिक आधुनिकता भेट्टाउन मुश्किल छ।अस्ति भर्खर को कुरा हो म र मेरो साथि डिल्लिबजार को बाटो कुनै ईन्स्टिच्युट जादै थियौँ बाटोमा बिरालो ले बाटो काट्यो उसले बाटोमा बाइक रोक्यो ।अर्को बाइक आउँदा सम्म को पर्खाइमा ।।हामी कति सम्म छौ भने

जाबो बिरालोले बाटो काट्दा आशुभ हुन्छ भन्ने मनगणन्ते कुरा लाई पछ्याउन छाड्दैनौँ।अनि सफा सहर राखौं भनेर सरकारले हिडेको

एक कदम को पछाडि अाफ्नो अर्को कदम राख्न चाहन्नौँ।अनि भन्न पनि छाड्दैनौँ निरीह सरकार भनेर ।हामी सक्रिय बनेर देखाउनुपर्ने बेला हो यो ।अनि सक्रिय बन्नेछ देश।

हामीले आफुलाइ कर्तब्यनिष्ट नबनाउदा सम्म परिवर्तन आकासको फल अाँखा तरि मर कै स्थितिमा रहन्छ ।बिदेशी भुमिमा कडा कानुनी पालना गरेर फर्केको जमात जसलाई थाहा छ के गर्नुपर्छ वातावरण सफा राख्न भनेर,अनि उच्च शिक्षा को अभिलाषा बोकेर बिदेशीने रहरका जमातहरु महङ्गा इन्सटिच्युट का ब्रुसर बाटो भरि फाल्नु पुर्व १ पटक सोच्नु पर्छ हामीले फालेका ब्रुसरले कति कुरुप बनाउँदै छ देशलाई भनेर । हामीले मन बचन र कर्म ले परिवर्तन को सुरुवात गर्यौँ भने असम्भव भन्ने कुरा केही छैन ।स्मार्ट सिटीको अवधारणा लाई लिएर हस्यास्पद मजाक बनाउने समय अाफुलाइ सुधार्न तिर लगाअौँ।नैतिक दायित्व कानुनी दायित्व भन्दा शक्तिशाली हतियार हो ।

एक देशको सफलता त्यो देश का मान्छेको गुणबाट देख्न सकिन्छ । सामाजिक परिवर्तनको लागि विशेष गरी युवाहरूको ठूलो भूमिका छ। युवाहरू राष्ट्रको भविष्य हुन् । युवा हरु परिवर्तनको एजेन्ट हुन । उनीहरूमा समाज लाइ परिवर्तन गर्न शक्ति छ।कुनै एक व्यक्ति नैतिकवान हुन लाई उसको व्यवहार सामाजिक मुल्य र मान्यता अनरुप हुनु पर्छ । सकारात्मक परिबर्तन एउटा प्रक्रिया हो । यो प्रक्रियालाई संघर्ष को रुप मा आउनु पर्छ । सुनौलो भबिस्व निर्माण को लागी सकारात्मक परिबर्तन युद्ध गरे जस्तै हो । सुरुवात अझै ढिला भएको छैन । के परिबर्तन को लागी तपाई युद्ध लड्न तयार हुनुहुन्छ ? ( लेखक : पिपला ढुंगाना )

जति नै मन्थन र बहस गरे पनि फरक यौनांग मात्र हो । शक्ति र पहुँचको निम्ति तोकिएको सीमा रेखा होइन त्यो । प्रकृतिले सृष्टिलाई निरन्तरता दिन उत्पन्न गरेको दुई उत्पादक तत्व मात्र हुन्- पुरुष र नारी । धेरैपटक भनिने गरिएको एउटै रथका दुई पाङ्ग्रा हुन् यी नरनारी । तर हजारौं वर्षदेखि नर र नारी दुवैको ब्रेनवास गरिएका कारण महिलालाई ‘अर्कै मान्छे’ का रूपमा बुझिने गरिएको छ, तर अब त्यो स्वीकार्य छैन ।

मात्र फरक प्रजनन गुण र क्षमतालाई हामी कसरी उँचो र नीच भनेर अथ्र्याउन सक्छौं ? घरवार सम्हालेर बस्ने ट्याग लागेका ‘जात’ होइनौं हामी । हामी घरको झ्याल खोलेर सहर, गाउँ, गाउँभन्दा पारिको डाँडो, डाँडापारिका देश र देशभन्दा पर रहेका महासागर, त्यहाँभन्दा पनि परका सहर-गाउँ हेर्न चाहन्छौं । राजनीति र घरबाहिरको दुनियाँ पनि उत्तिकै चासो हो हाम्रो किनभने हामीले जन्माएका हौं संसारका सबै मान्छे ।

छिटपुट मान्छेबाहेक धेरैले सोच्छन्- आइमाई आखिर आइमाई नै हुन् । आमाहरू नै भन्छन्- हारेको कर्म । मैले कहिल्यै बुझिनँ, हामीले कहिले कहाँ हार्‍यौं ? काल्पनिक सत्ययुगमा समेत देवीहरू कमजोर देवगणका अन्तिम सामथ्र्य हुन्थे । उनीहरूकै सहायतामा देवगणले आफ्नो गुमेको सत्ता फिर्ता पाउँथे । ‘यत्र नार्यस्ते पुज्यन्ते, रमन्ते तत्र देवता’ अर्थात् जहाँ नारी पुजिन्छन्, त्यहाँ देवता रमाउँछन् भन्ने श्लोक पढ्ने हाम्रो पूर्वीय समाजमा भने अहिले गर्भमै नारीको हत्या हुनेसम्म घटना अति सामान्य भए । ‘महिलाले पनि यसो गर्न सक्छन् र उसो गर्न सक्छन्’, यो बहस नै उचित छैन अहिले । प्रश्न यति हो- उनीहरू के गर्न सक्दैनन्

तर पुरुष मात्रै होइन, महिला स्वयं पनि पितृसत्तात्मक सोचभन्दा बाहिर आउन सकिरहेका छैनन् । किनकि सस्ता नारा र प्रचारबाजीमा हाम्रो ‘समानता’ अघि बढेको छ । हामीले दिवस मनायौं तर हाम्रो ‘दिव्यज्ञान’ अघि बढेन । ‘जे-जे भए पनि आखिरमा त छोरी नै हो नि, महिला नै हो नि’ भन्ने चिन्तन फाल्न समर्थ भएन समाज । महिला स्वयंमा त्यस्तो ग्लानि भाव देखिनुको कारण हो हामीलाई बताइएको विचार र दिइएको शिक्षा । हामी यो विभेदको वैधता घरबाट मात्रै होइन, एकाधबाहेक सम्पूर्ण समाजका निकायबाट दिइरहेका छौं । दुनियाँ आज मान्दछ र जान्दछ- पुरुषको तुलनामा महिला कम विवेकशील छैनन्, तैपनि पुरुष र महिलाको बेग्लै विरासत किन ?
केही उदाहरण हेरौं वरपर । छोरो महँगो स्कुल पढ्छ, छोरीलाई सामान्य स्कुलले चल्छ । छोरीलाई निजी यातायातको साधन किन चाहियो ? छोराले सहजै बाइक पाउँछ । यहाँ त मायामै विभेद भयो । राजनीतिक दलका ठूला घोषणा हुन्छन् । केही समयअघि राष्ट्रिय दलका घोषणापत्र सार्वजनिक भए । दुईचार दलका त्यति महत्वपूर्ण कार्यक्रम हेर्न पाइयो मिडियामा । एउटा दलको मात्र त्यस्तो सार्वजनिक कार्यक्रममा एक महिला पुरुषहरूबीच बसेको देखिइन् । विचरा महिला ! महिलालाई कसरी ‘ट्रिट’ गरियो भन्ने कुरो त प्रत्यक्षतर्फ महिलाले पाएको टिकटले पनि देखियो ।

उदाहरण बग्रेल्ती छन् । पत्रिकामा नयाँ नेतृत्वको सन्दर्भमा एउटा स्केच छापियो । स्केच पुरुषको थियो, ठूलो शरीरको उसले टोपी र कोट लगाएको थियो । हाम्रो समाजले नेतृत्व भन्नेबित्तिकै भाले जातिलाई बुझ्छ । त्यो सबैको साझा चिन्तन हो । त्यसबाट पनि बुझिन्छ हामी मातृशक्तिलाई कसरी बुझछौं भन्ने कुरो ।
विकसित भनिने अमेरिका र बेलायतजस्ता देशमा पनि समता आन्दोलनको इतिहास उति पुरानो छैन । आज आफूलाई विश्वकै शक्तिशाली दाबी गर्ने अमेरिकाले पनि सन् १९२० मा मात्रै महिलालाई मतदानको अधिकार दिएको थियो । त्यसका निम्ति महिला र विवेकशील पुरुषहरूले संघर्ष गरेका थिए । बेलायतले सन् १९१८ मा मात्र महिला मताधिकारको मस्यौदा पारित गर्‍यो । सौभाग्य नै मान्नुपर्छ, हामीले कमसेकम भिन्न मताधिकारको सिकार हुनुपरेन ।
हामीकहाँ सबै खालको समता र न्यायका माग गर्दा राणाशासकले नसुनेपछि १९९८ सालमा योगमाया न्यौपानेजस्ता वीरंगनाले आआफ्ना ६७ जना अनुयायीलाई साथै लिएर जलसमाधि लिएकी थिइन् । सबै समाजमा न्याय र धर्म स्थापना गर्न नदीमा हेलिएर आफ्नो ज्यानको बलिदानी दिएर यस्तो खालको विद्रोह भएको उदाहरण संसारमा विरलै छ ।
समयको परिवर्तनसँगै कामकाजी महिलाको संख्यामा वृद्धि भएको छ, तर तिनका भूमिकामा झनै वृद्धि भएको छ । बच्चालाई स्कुल पुर्‍याऊ, कार्यालयको काम भ्याऊ, भान्छाकोठाका सामान जुटाऊ, गाईगोठका वस्तुका लागिसमेत समय छुट्ट्याऊ । यो हो आजको नेपाली नारीको जिम्मेवारीको चित्र । ज्यालादारी र तल्लो स्तरको श्रम गर्ने महिलाको हालत त अझ कल्पनासमेत गर्न नसकिने अवस्थामा छ ।

सबै जिम्मेवारी निर्वाह गर्दा पनि अनेक खालका प्रत्यक्ष-परोक्ष हिंसा नझेली सुख पाउँदैनन् तिनले । समान अवसर र ज्याला गफमा सीमित छ । कार्यालय स्तरमा हुने यौन दुव्र्यवहारलाई पचाउने धेरै नारी छन् अनि लोग्नेलाई कमाउँदाकमाउँदै किन काम गर्नुपरेको होला भनेर प्रश्न सोधिने थुप्रै दिदीबहिनी छन् । ‘महिला किन मर्द बन्न खोज्नु’ भनेर सोध्ने पनि हाम्रै दिदीबहिनी हुन् ।अनि लाग्छ, महिलाले प्राप्त गरेको ज्ञान र शिक्षा केवल भान्सा, गोठबारी चलाउनको लागि मात्र हो ? हाम्रै दाजुभाइले चामल केलाएर भाँडामा हाल्न मिल्दैन ? तरकारी काट्दा तिनको अहम् काटिन्छ ? तरकारी ओइरिँदा उनीहरूको ज्ञान डढ्छ ? शिक्षित बुहारी र पत्नी चाहिने तर उनीहरूले आफ्नो जग बसाउन जागिर खान नपाइने ? यस्तो परनिर्भरता अब स्वीकार्य छैन । अब माइती र घरहरू महिलाको सक्रियतालाई लिएर तर्सिनु पर्दैन । महिला रोजगारले उल्टै परिवारको बोझ कम हुन्छ । उस्तै हाडछाला र रगतमासुले बनेका उही होमोस्यापिन्स जाति हौं हामी भनिसकेपछि एउटालाई उन्मुक्त आकाश र अर्कोलाई घरको चौघेरो अनुचित हो ।

नेपालको पहिलो लिखित संविधान २००४ ले नै सम्पूर्ण नागरिक समान हुने व्यवस्था गरेको थियोे । त्यस्तै नेपालको अन्तरिम शासन विधान २००७, नेपाल अधिराज्यको संविधान २०१५, नेपालको संविधान २०१९, मुलुकी ऐनको संशोधन २०२०, नेपाल अधिराज्यको संविधान २०४७ ले समानताको विषय सम्बोधन गर्दै सबै विभेद अस्वीकार गरेको छ । तर कानुन र करणीमा हाम्रो समाजमा गम्भीर खाडल छ, तर यस युगका दुर्गेहरूलाई सो स्वीकार्य छैन ।

नेपालको अन्तरिम संविधान २०६३ ले पनि समान हक र अधिकारको नारालाई आगाडि बढाएको र उक्त संवैधानिक व्यवस्थालाई पार गरेकै दशक नाघिसकेको मात्र छैन, यसबीचमा २०७२ सालमा देशको मुहार बदल्ने ठानिएको ‘नेपालको संविधान’ आएको छ । यसले पनि प्रस्तावनामा नै संविधान बन्नुअगाडि नागरिकले भोग्नुपरेका विभेदलाई आत्मसात गर्दै भविष्यमा यस्ता किसिमका विभेद भोग्नु नपरोस् अनि नदोहोरियून् भनी प्रस्तावनामै राखिएको छ । हिजोका दिनमा जातजाति, वर्ण, लिंग, वर्ग, क्षेत्र, भूगोलका साथै शारीरिक अवस्थाका आधारमा जुन विभेद र दलन भयो, अब त्यस्तो विभेद र दलन नहोस् भनेर प्रस्तावनामै उल्लेख गरिएको छ । संविधानको यो भावना र व्यवस्था उत्कृष्ट छ । त्यसरी लेख्नुको बृहत् अर्थ छ तर कार्यान्वयन नहुँदासम्म त्यो ‘लिखित’ मात्र हो ।

संवैधानिक व्यवस्थाले मात्र समानता स्थापित हुन्न । मेरो र तपाईंको घर, परिवार, समाज र राष्ट्रका मानिसको मनस्थिति बदलिनुपर्छ । त्यसको लागि सबैभन्दा बढी महिलाले नै संघर्ष, प्रयत्न गर्नुपर्छ र उदाहरण बन्नुपर्छ ।७० वर्षको संहिताबद्ध कानुनको अभ्यास गरिरहँदा पनि समानताको कुरो उठाइनेबित्तिकै त्यसलाई मजाक बनाइनुले हाम्रो चेतनालाई ‘इन्डिकेट’ गरिरहेछ । यस्ता विधान र कानुनभन्दा माथि उठेर त्यसलाई व्यावहारिकतामा प्रयोग गर्नका लागि जुट्नुपर्छ र जुट्दैछौं किनकि झन्डैझन्डै शताब्दीको हाराहारीमा पुगेको समानताको आवधारणा आज पनि ज्यूँका त्यूँ हुनु लज्जास्पद हो ।

सार्वजनिक ठाउँहरूमा महिलाको उपस्थिति कम हुन्छ र त्यस्ता ठाउँमा कहिलेकाहीं चर्चा हुन्छ- महिलाले किन आरक्षण पाउने ? किन फलानो जातिविशेषले आरक्षण पाउने ? अवश्य पनि सम्पूर्ण अवसर दिइएको अवस्थामा आरक्षण बेकार हो । आरक्षण स्वयम्मा विभेद हो । तर हाम्रो सन्दर्भ विल्कुलै फरक छ । समाजको चिन्तनमा रहेको दरिद्रताका कारण त्यस्तो आरक्षण चाहिएको हो र आउँदो चुनावको प्रत्यक्षतर्फ महिलालाई गरिएको चरम विभेदलाई नियाल्दा महिलाको आरक्षण जबर्जस्त बढाउनुपर्ने देखिन्छ । यो त समाज र सत्ताको अंगमा प्रतिनिधित्वको विषय राजनीतिक विषय भयो ।

अब आफ्नै कुरा गरौं, हामीमध्ये कति नारी स्वभिमान र स्वतन्त्रताको लडाइँ लड्ने हिम्मत बटुलेर आफूलाई तयार पारिरहेका छौं, खारिरहेका छौं ? हाम्रा बा, दाइ र भाइजस्तै हामी बेग्लै हैसियत, पहिचान र अस्तित्व निर्माण गर्न कस्सिएर लागेमा, समाजले कोरिदिएको सिमाना अस्वीकार गर्दै त्यसबाट बाहिर निस्केमा मात्र हाम्रो स्वपहिचान स्थापित हुनेछ र हामी जे हौं, त्यसलाई स्विकार्न पुरानो समाज तयार हुनेछ । तर जबसम्म स्वतन्त्रता र समान अवसरका कसैसँग भिख मागिरहनुपर्छ तबसम्म हामी आत्मनिर्भर बन्न सक्दैनौं । जसरी समानुपातिकको कोटा पनि खोसिदिन्छन् दलका मुखियाहरूले भन्ने त्रासले केही स्वनामधन्य महिला नेतृहरू अहिलेको चुनावमा खुम्चिए । नेता र पार्टीको रैती र दास बन्ने यस्तो चरित्रले स्वभिमानको आन्दोलन कमजोर मात्र हुन्छ ।

हामीले भोगेको समय र समाजले हामीलाई सधैं भोगविलासको साधन ठान्यो । जबसम्म हामी आत्मनिर्भर र स्वतन्त्र बन्ने बाटोमा जाने हिम्मत गर्दैनौं, तबसम्म हाम्रो बाँकी पुस्ताको हैसियत त्योभन्दा माथि जानेवाला छैन । जबसम्म हामी टीका, पोते र शृङ्गारका सामान किन्नकै लागि बा, दाजु, र पतिमा आ िश्रत हुन्छौं, तबसम्म समानता असम्भव छ । परिवर्तन फगत सपना हुन्छ । परजीवी जुका भएर होइन, स्वतन्त्र कमिला भएर हामी समता स्थापित गर्न सक्छौं ।
नाम, सान मान र अभिमान लिएर समाजमा उभिने मात्र होइन, अग्लिने चाहना भएमा मात्र हामी योगमाया झैं हुन सक्छौं । सधैं उही ‘राम्री, सोझी, इमानदार, सहनशील’ को उपमा भिरेर ‘भरे स्वामीले खाना, नाना र चाचा’ लिएर आउनुहुन्छ भन्दै ऐनाअगाडि बसेर दंग परेर त्यो स्वाभिमान र स्वतन्त्रता प्राप्त हुन्न । महिला र पुरुषको सम्बन्ध शासक र शासितको होइन, त्यो सहकार्य र सम्मानमा आधारित सम्बन्ध हो ।
लेखक कानुन विद्यार्थी हुन् ।

यो लेख अन्नपुर्ण पोस्टमा १९ कार्तिक २०७४ मा प्रकाशित भएको थियो http://annapurnapost.com/news/83461

चार वर्षअघि काठमाडौंको सामाखुसीमा अज्ञात समूहबाट सार्वजनिक सवारीमा बम विस्फोट गराइयो । त्यतिखेर वैद्य नेतृत्वको माओवादीले चुनाव बहिस्कार गरेको थियो र देशभर यस्तै खालका विध्वंसक कृयाकलाप गरिरहेको थियो । विध्वंसमा माइक्रोबस चालक रामबहादुर थापाको ज्यानै गयो । विस्फोटमा बालबच्चासहित करिव दर्जन घाइते भए । उनीहरूको जीउ डढेको थियो । उतिखेर वैद्यको बन्द अवज्ञा गरेको नाममा निर्दोस व्यक्ति मारिन पुगे । ठ्याक्कै त्यस्तै अवस्था अहिले पनि देखिएको छ । उतिखेर विस्फोट गराउने वैद्य माओवादी अहिले ‘चुनावको उपयोग गर्ने’ भन्दै चुनावमा छ तर विप्लव भने ताण्डव प्रदर्शन गरिरहेका छन् ।

अहिलेसम्म झण्डै दर्जनको हाराहारीमा त्यस्ता हिंसात्मक गतिविधि भइसकेका छन् । यस्तै सुरक्षा स्थितिले चुनावी सरगर्मीलाई चिसो बनाउँछ कि भन्ने डर बढेको छ । उम्मेदवारलक्षित आक्रमणले  हाम्रा सुरक्षा संयन्त्रमाथि स्वभाविक प्रश्नचिन्ह खडा भएको छ । त्यो रोल्पाको चुनावी प्रचारका क्रमममा भएको बर्षमान पुनमाथिको हमला होस या तनहुँमा भएको रामचन्द्र पौडेलमाथिको आक्रमण, नुवाकोटमा भएको रामशरण महतको गाडीलाई लक्षित आक्रमण नै किन नहोस्, निशाना शीर्ष नेतामाथि नै छ ।

त्यस्तै रौतहटमा बाम गठबन्धनको सभा नजिकै भएको बिस्फोट र ओखलढुंगामा भएको आक्रमण प्रतिनिधि घटना मात्र हुन् । चुनावको पूर्वसन्ध्यामा भएका यी घटनाले निर्वाचन भयरहित बातावरणमा सम्पन्न हुन्छ–हुन्न भन्न सकिने स्थिति छ । व्यवस्था नै मान्दिनँ भन्नेले चुनाव बिथोल्न खोज्नु स्वभाविक हो तर ज्यानै जानेगरि आक्रमण गर्नु अस्वभाविक हो । अझै अस्वभाविक चाहिँ यस्ता घटना हुँदा पनि राज्यले त्यसप्रति उति चासो प्रकट नगर्नु अति नै अस्वभाविक हो ।

युद्धस्वप्नको रहरमा सर्बसाधारणप्रति गरिने अन्यायपूर्ण व्यबहार कहिलेसम्म जारी रहने हो ? किन हुँदैछ असुरक्षित स्थितिको सिर्जना ? देशलाई सधैं हिंसाको गोलचक्करमा राखिरहन विप्लवहरूलाई कसले प्रयोग गर्दैछ ? हामीकहाँ आज पनि सुरक्षाको अर्थ शहर–चोक–गल्ली र आसपासमा प्रहरी तैनाथ गर्नु भन्ने बुझिन्छ ।  तर कतिपय अवस्थामा सुरक्षा निकायको उपस्थितीकै कारण पनि हिंसात्मक तत्व सल्बलाउने समेत गरेका छन् । ग्रामीण भेग यस्ता क्रियाकलापको चपेटामा पर्ने गरेका छन् । त्यसको मारमा पर्ने गरेका छन् ग्रामीण र सोझा सर्बसाधारण ।

आज समय पहिला भन्दा फरक भएको छ । धुले नै सही, ग्रामिण स्तरमा सडक निर्माण भएको छ । जसले नेताजीहरुको चुनावी प्रचारप्रसारलाई सहज बनाइदिएको छ । धुलाम्मे र साँघुरो सडकमा पार्टीको झन्डा सहितको करोड पर्ने गाडीको आगमनले ग्रामीण बालबालिकालाई नतान्ने कुरा नै भएन । अनि गाउँमा भेटिने भनेका चौतारीमा दुःख बिसाएर बस्ने उमेरका बृद्धवृद्धा नै हुन् । उनीहरूलाई पनि गाडीको गरर र लावालस्करले ध्यान खिच्ने नै भयो । यस्तोमा चुनावी बिथोल्नेहरुको धराप निर्धा र अशक्तमाथि पो पर्ने देखिन्छ । यस्तोमा निर्दोषहरू पीडित हुनु राम्रो होइन । हुन त हिंशा कसैमाथी हुनु पनि राम्रो होइन तर धान खाने मुसो चोट पाउने भ्यागुतो  त अझै नराम्रो हो । गाउँमा कि त मसिना बालबालिका छन् कि त डाँडापारीका घामसरह वृद्धृवृद्धा । त्यसबाहेक हामीकहाँ कि त नेता छन् कि त कार्यकर्ता । कार्यकर्तालाई जनता भन्न सकिने स्थिति पनि छैन । जनता हुनलाई त कालो सेतो छुट्याउन सक्ने खुबी हुनु पर्छ । यहाँ त यस्तो छ कि कालो सेतो मतलब छैन । जो होस्, त्यो आफ्नै पार्टीको होस् भन्ने मानसिकता छ । यस्तो अभ्यासले हामीलाई कस्तो नेतृत्व चुन्न मद्दत गर्ला ?

बिगतका घटनाहरूलाई पाठको रूपमा लिएर सरकारले सुरक्षा बढाइएको हुन्थ्यो भने आज केही हदसम्म यी क्रियाकलाप कम हुन्थे होलान् । तर हामिमा दुरदर्शिता भन्ने नै छैन । सरकारमा त्यस्तो देखिएन । जति बेला जे पर्छ,  त्यसै टर्छझैं किन गर्छ सरकार ? ‘जब प¥यो राती, तब बुढी ताती’ भन्ने उखान चरितार्थ भएको छ हाम्रो सवालमा । सरकारले क्षेत्र पहिचान गरि सामान्य, संबेदनसिल  र अति संबेदनसिल गरि बस्तुस्थितीको प्रकार छुट्टाएको छ । तर त्यतिले मात्र पुग्दैन । चुनावी हिंसालाई जरैबाट निमिट्यान्न पार्नेगरि सरकार नउत्रे त्यसले मतदातालाई मतदानकेन्द्रसम्म पु¥याउन कठिन पार्नेछ ।

विध्वंसात्मक घटनाहरूको जिम्मेवारी नेत्रबिक्रम चन्द (विप्लव ) विप्लव नेतृतवको माओवादीले लिएको पनि छैन र यस्ता गतिविधी उनको एक्लो प्रयासबाट भएजस्तो देखिन्न । कसैको कृपा र सहयोग भइरहेजस्तो देखिन्छ । त्यसमाथि हिंसाको विषयमा दलहरू गाँड कोराकोर गरिरहेछन् । त्यो उचित छैन । त्यसमाथि सरकार पनि विप्लवका कार्यकर्तालाई पक्राउ गरझैं मात्र गरिरहेछ । झट्ट हेर्दा कारबाही देखिन्छ तर मौन समर्थनजस्तो देखिन्छ । यसलाई रोक्न प्रभावकारी कदम नचालिनुले आम जनमानसमा कस्तो सन्देश प्रवाह होला ? जुनसुकै दललाई सत्तामा जाने या प्रतिपक्षमा बस्ने स्वतन्त्रता छ तर जनाधिकार हनन हुनेगरि विध्वंस मच्चाउने अधिकार तिनलाई छैन ।
कसैको उग्र सपना पूरा गर्ने नाममा समाजमा त्रास र अस्थिरता निम्तिनु हुदैन । यो समाज र राष्ट्रप्रति ठूलो अन्याय हुन्छ । तपाईं निर्वाचनमा भाग लिनुस् या नलिनुस्, तपाईंको अधिकारको कुरा भयो । तर मतदानको अधिकारमाथि हस्तक्षेप गर्नु कुनै क्रान्ति होइन । यो त मानवीय अधिकार माथीको हस्तक्षेप हो । यस्ता अवान्छित गतिविधीलाई जुनसुकै हालतमा रोक्नु पर्छ । यस्ता क्रियाकलाप रोक्न नसक्नुले सरकारको निरिहपनाको झल्को दिन्छ, त्यसले दण्डहिनतालाई प्रोत्साहन मिल्छ । यसो हुनु भनेको जनतामा राज्यप्रतिको भरोसा हराउनु हो । जनताको नैसर्गिक अधिकारमाथि कुठाराघात गर्ने अधिकार कसैमाथि छैन र हुँनुहुदैन पनि । हामीले प्रत्येक गल्तीबाट नयाँ पाठ सिक्दै आगामी दिनमा यस्ता गल्ती नदोहो¥याउने भर्पुर कोसिस गर्नुपर्छ । त्यसो हुँदा आगामी दिनमा शान्तिसुरक्षाको व्यवस्थाप्रति जनताको भरोसा रहनेछ ।

यो लेख रातोपाटीको  मंसिर ८, २०७४ मा   प्रकाशित भएको थियो  http://www.ratopati.com/story/22937

यो लेख  अन्नपुर्ण पोस्टमामा ७ फागुन २०७४ मा   प्रकाशित भएको थियो http://annapurnapost.com/news/91357#undefined.uxfs

यो लेख  अन्नपुर्ण पोस्टमा २६ फागुन २०७४ मा   प्रकाशित भएको थियो http://annapurnapost.com/news/92891